آبخیز واحدی هیدرولوژیک است که به عنوان واحد فیزیکی, بیولوژیکی, سیاسی, اجتماعی و اقتصادی برای طراحی ومدیریت منابع طبیعی (آب, خاک, پوشش گیاهی) پذیرفته شده است. به عبارت دیگر آبخیز منطقه ای توپوگرافی است که توسط یک سیستم رودخانه زهکشی میشود.
آبخیزداری یعنی تغذیه سفره آب های زیرزمینی و افزایش تولید محصول
آبخیزداری بهره گیری از مجموعه گسترده دانش و تجربه است در یافتن راه های پیشگیری و رویارویی با فرسایش خاک و سیلابهای مخرب
آبخیزداری یعنی حفظ و احیاء آبخیزهای بحرانی
آبخیزداری یعنی بهره برداری کامل از سرمایه گذاریهای هنگفت مالی در منابع اقتصادی کشور
آبخیزداری یعنی بهره برداری مناسب و درست از منابع طبیعی و کشاورزی حوزه های آبخیز
آبخیزداری یعنی تقویت پوشش گیاهی و کاهش زیان های سیل های ویرانگرآبخیزداری یعنی تغذیه سفره آب های زیرزمینی و افزایش تولید محصول
برای بیان تعریف آبخیزداری باید در ابتدا معنی حوضه آبخیز را بدانیم:
● آبخیز(watershed): آبخیز واحدی هیدرولوژیک است که به عنوان واحد فیزیکی, بیولوژیکی, سیاسی, اجتماعی و اقتصادی برای طراحی ومدیریت منابع طبیعی (آب, خاک, پوشش گیاهی) پذیرفته شده است.
به عبارت دیگر آبخیز منطقه ای توپوگرافی است که توسط یک سیستم رودخانه زهکشی میشود.
● تعریف آبخیز داری (watershed management): آبخیزداری عبارت است از فرآیند تنظیم و اجرای اقدامات مناسب به منظور اداره منابع موجود در آبخیز, باکسب منافع, بدون آسیب رساندن به موجودیت این منابع.
علم آبخیزداری در اوایل قرن بیستم به دلایل زیر ایجاد شده است :
▪ کسب دانش وآگاهی بیشتر درمورد دوره هیدرولوژیک وعملکرد آن.
▪ افزایش جمعیت وفشار حاصله از آن به اراضی ومنابع آب.
▪ افزایش بیش از حد مصرف آب که ناشی از پیشرفت فن آوری وبالا رفتن سطح زندگی مردم
بوده است.
▪ بروز مشکلات جدید وپیچیده مرتبط باآب از جمله: مشکل وجود مناطق سیل گیر, ایجاد آلودگی
آب, سکونت در مناطق خشک و…
مدیران امور برنامه ریزی, سرانجام پی بردند که آبخیز میتواند به عنوان بهترین واحد طبیعی برای اداره منابع طبیعی محسوب شود.
● هدف از آبخیزداری: هدف مدیریت منابع آبخیز عبارتند از:
تحت کنترل درآوردن عملیات کشاورزی, دامپروری, ساختمان سازی, راهسازی,قطع درختان وبه طور کلی هرگونه عملی چه مفید وچه مضر, چه مثبت وچه منفی, ارزیابی آنها وتوجه به وضعیت آبخیز براساس خصوصیات زمین شناسی, خاک شناسی, پوشش گیاهی, اقلیم شناسی, هیدرولوژی وارائه رهنمودها وپیشنهادها جهت اجرا و مدیریت صحیح در مورد همه عوامل طبیعی وزیستی هر اکوسیستم در واحدهای طبیعی خاص واعمال مدیریت بر روی عواملی که در توزیع آب وکیفیت هیدرولوژیکی تاثیر دارند, تا به صورت مطلوب وعلمی, خاک حوضه آبخیز از فرسایش حفظ گردد.
آبخیزداری الهی ترین نگاه به طبیعت است وآبخیزدار را میتوان پزشک طبیعت نامید. یک آبخیزدار خوب با بررسی دقیق ومطالعه علمی حوضه آبخیز, به تعبیری دردهای یک حوضه را شناخته, ودرجهت درمان آن برنامه ریزی میکند.آبخیزداری با نگاهی خدا گونه عرصه طبیعت را برای زیست و بهره برداری انسان مهیا میکند.شاید این تعابیر کمی اغراق آمیز به نظر برسد, اما میشود تمام علوم راهدیه ای از جانب خدا برای حکومت بر کره خاک دانست.
اگر ما با این دید به علوم نگاه کنیم, هرگز آنها را در راه نابودی نوع بشر به کار نخواهیم بست.
● علوم مرتبط با آبخیزداری: یک پروژه ساده آبخیزداری از چند مطالعه مستقل تشکیل شده است که هر کدام کارشناس مربوط به خودش را میخواهد:
۱) مطالعه فیریوگرافی:این مطالعه به بررسی خصوصیات ظاهری آبخیز میپردازد.
۲) مطالعه هواشناسی: به طور کلی به بررسی اقلیم منطقه میپردازد.
۳) مطالعه هیدرولوژی: به بررسی آبهای موجود در منطقه میپردازد.
۴) مطالعه خاک شناسی: به مطالعه انواع خاکهای موجود در منطقه وپتانسیل های آن میپردازد.
۵) مطالعه زمین شناسی: به بررسی جنس ونوع سازندها و برخی عوامل مورفولوژیکی وقدمت سازندها وعوامل تشکیل آنها میپردازد.
۶) مطالعه فرسایش و رسوب: به بررسی انواع فرسایش در حوضه وفرسایش پذیری وپتانسیل رسوبگذاری رودخانه میپردازد.
۷) مطالعه پوشش گیاهی: به بررسی تیپهای مختلف گیاهی منطقه میپردازد وبرنامه چرا و شدت چرا را تعیین میکند ودرصد وجود کلاسهای مختلف را در حوضه مشخص میکند.
۸) مطالعه اقتصادی: به بررسی شاخصهای اقتصادی وارزیابی اقتصادی طرح می پردازد.
۹) مطالعه کشاورزی واجتماعی: به بررسی عوامل کشاورزی واجتماعی آبخیز نشینان میپردازد,شاخصهایی از قبیل: جمعیت, تعداد خانوار, چگونگی کسب درآمد, تعداد دام,انواع محصولات کشاورزی منطقه و… در این مطالعه بررسی می شود.
۱۰) عملیات بیولوژیک: به ارائه طرحهای کاشت نهال, بذر کاری و… برای حفظ عرصه طبیعی آبخیز(از نظر پوشش گیاهی) وبهبود وضعیت آن , وتثبیت بیولوژیک خاک از طریق پوشش گیاهی می پردازد.
۱۱) عملیات مکانیکی: ارائه طرحهایی از قبیل احداث بندهای خاکی, گابیون, خشکه چین وعملیات ذخیره نزولات آسمانی از طریق احداث فارو, تراس وبانکت بندی در این مجموعه می باشد.
۱۲) تلفیق: به تعبیری عصاره مطالعات فوق می باشد که طرحی جامع وکلی ارائه میدهد وتعیین واحدهای کاری همگن از بخشهای تلفیق به حساب می آید که در آن نقشه های تهیه شده از هر گزارش روی هم قرار می گیرد و پلیگون های حاصل به عنوان واحدکاری معرفی می شوند.
تلفیق گر برای هر یک از این واحدها عملیات خاصی را پیشنهاد می کند.
در این واحدها خصوصیاتی از قبیل نوع خاک, مساحت, نوع تیپ (اعم از تیپهای گیاهی, رخنمون سنگی, زمینهای دیم وزراعی و…),گروه هیدرولژیک خاک ,عمق خاک, بافت خاک , پتانسیل تولید هرزآب و… مشخص می شود.
==========
در کشور نیز واحدهای دانشگاه آزاد دارای این رشته به شرح زیر می باشند:
الف – در مقطع کارشناسی
1- واحد میبد در استان یزد
2 – واحد ارسنجان در استان فارس
3 – واحد نور در استان مازندران
4 – واحد بافت در استان کرمان
5 – واحد تربت جام در استان خراسان رضوی
6- واحد بندرعباس در استان هرمزگان
7- واحد فیروزآباد در استان فارس
ب – در مقطع کاردانی
1 – واحد نیشابور در استان خراسان رضوی
2- واحد اراک در استان مرکزی
3- واحد سوادکوه در استان مازندران (علمی کاربردی منابع طبیعی – مرتع)
4- واحد بافت در استان کرمان
5- واحد بروجرد
6- واحد خلخال
7- واحد اردستان
8- واحد سنندج
9- واحد قائم شهر
10- واحد گرگان
ج – در مقطع کارشناسی ارشد مرتعداری و آبخیزداری
1 – واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی در تهران
همچنین دانشگاههای دولتی دارای این رشته در مقطع کارشناسی عبارتند از :
1 – دانشگاه صنعتی اصفهان
2 – دانشگاه یزد
3- دانشگاه زابل
4- دانشگاه تهران(دانشکده منابع طبیعی و کشاورزی کرج)
5- دانشگاه مازندران (دانشکده منابع طبیعی و کشاورزی ساری)
6- دانشگاه گرگان(دانشگاه منابع طبیعی و کشاورزی گرگان)
7- دانشگاه شهید چمران اهواز(دانشکده منابع طبیعی بهبهان)
8- دانشگاه کردستان
9- دانشگاه شیراز
10- دانشگاه ارومیه
در مقطع کاردانی دانشگاههای دولتی
1- دانشگاه شهرکرد
2- دانشگاه گرگان(دانشکده کشاورزی گنبد کاووس)
3- دانشگاه رازی کرمانشاه(دانشکده قصر شیرین)
4- دانشگاه شیراز(دانشکده داراب)
5 -دانشگاه بوعلی سینا همدان- مرکز ملایر
6- دانشگاه ایلام
7- دانشگاه بیرجند
8- دانشگاه فردوسی مشهد – آموزشکده کشاورزی شیروان
در مقطع کاردانی به کارشناسی
1- دانشگاه یزد(شاخه اردکان یزد)
2- دانشگاه گرگان
3- دانشگاه شیراز(دانشکده داراب)
درمقطع دکتری نیز در رشته های علوم مرتع و آبخیزداری نیز دانشگاههای تهران، گرگان و دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات اقدام به پذیرش دانشجو می کنند.
گرایشهای رشته مرتع و آبخیزداری در مقطع کارشناسی ارشد
مرتعداری، آبخیز داری، بیابان زدایی ،مدیریت مناطق بیابانی ،هواشناسی کشاورزی، مهندسی سوانح طبیعی، سنجش از دور
دروس امتحانی رشته های کارشناسی ارشد
نام دروس امتحانی | ضریب |
زبان عمومی و تخصصی | 2 |
حفاظت خاک و آبخیزداری | 3 |
مرتعداری | 2 |
هیدرولوژی کاربردی | 2 |
ژئومورفولوژی و زمین شناسی | 3 |
جامعه شناسی روستایی |
|