هیدرولوژی یا آب شناسی از دو کلمه Hydro به معنی آب و Logos به معنی شناسایی گرفته شده است 

هیدرولوژی علمی است که در مورد پیدایش خصوصیات و نحوه توزیع آب در طبیعت بحث می‌کند ولی عملا واژه هیدرولوژی به شاخه‌ای از جغرافیای فیزیکی اطلاق می‌شود که گردش آب در طبیعت را مورد بررسی قرار می‌دهد. انجمن علوم و فنون ایالات متحده تعریف زیر را برای هیدرولوژی برگزیده است:


هیدرولوژی علم مطالعه آب کره زمین است و در مورد پیدایش ، چرخش و توزیع آب در طبیعت خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب ، واکنش‌های آب در محیط و ارتباط آن با موجودات زنده بحث می‌کند بنابراین ملاحظه می‌شو

تاریخچه و تکامل آب شناسی

تا جایی که تاریخ نشان می‌دهد اولین تجارب آب شناسی مربوط به سومریها و مصریها در منطقه خاورمیانه است بطوری که قدمت سد سازی روی رودخانه نیل به 4000 سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد در همین زمان فعالیتهای مشابهی در چین نیز وجود داشته است. از بدو تاریخ تا حدود 1400 سال بعد ازمیلاد مسیح فلاسفه و دانشمندان مختلفی از جمله هومر طالس ، افلاطون ، ارسطو و پلنی در مورد سیکل هیدرولوژی اندیشه‌های گوناگونی ارائه کرده‌اند و کم کم مفاهیم فلسفی هیدرولوژی جای خود را به مشاهدات علمی دادند.

سیر تحولی و رشد

• شاید بتوان گفت هیدرولوژی جدید از قرن 17 با اندازه گیریهای مختلف آغاز شد در این دوره پرالت ترانست مقدار بارندگی تبخیر و صعود موئینه‌ای را در حوضه آبریز رودخانه سن اندازه گیری کند ماریوت با اندازه گیری سرعت و سطح مقطع جریان دبی رودخانه سن را در پاریس اندازه گیری کرد.
  
• در قرن 18 مطالعات تجربی در زمینه‌های هیدرولوژی شکوفایی خاصی را پیدا کرد. بر اساس این مطالعات بود که بسیاری از اصول هیدرولیکی پایه گذاری گردید. از آن جمله می‌توان وسایلی مانند پیزو ستروبرنولی ، لوله پیتر ، جریان سنج ولت من ، لوله بوردا ، و نظریه‌هایی مانند نظریه برنولی ، (فرمول شزی و قوانین دالامبرت را نام برد. از آن زمان به بعد هیدرولوژی از جنبه کیفی به کمی سوق داده شده و اندازه گیری بسیاری از پدیده‌های هیدرولوژی امکان پذیر گردید.
  
• قرن 19 را می‌توان دوره طلایی هیدرولوژی دانست در این زمان زمین شناسی نیز به عنوان یک علم تکمیل کننده در آبهای زیرزمینی وارد گردید. قانون دارسی و فرمولهای دو پوئی- تیم (Dmpmit-Thiem) نمونه‌ای از پیشرفت‌های آبهای زیرزمینی همراه با هیدرولوژی می‌باشد. در زمینه هیدرولوژی آبهای سطحی نیز بخصوص به هیدرومتری توجه فراوانی مبذول گردید. فرمولهای فرانسیس در مورد سرریزها ، گانگیه (Gangmillet) کوته (kmtter) و مانینگ (Manning) درباره جریان آب در کانالهای روباز از جمله این مواردند.
  
• فعالیتهای دالتون در زمینه تبخیر نیز بسیار حائز نیز بسیار حائز اهمیت بود. گرچه قسمت اعظم هیدرولوژی جدید در قرن 19 پایه گذاری شد. ولی تا امروز هنوز هیدرولوژی علمی از تکامل زیادی برخوردار نبود.
  
• در اواخر قرن 19 و بخصوص در 30 سال اول قرن 20 صدها فرمول تجربی پیشنهاد گردید که می‌بایست ضرایب و پارامترهای آنها بر اساس قضاوت و تجربه بدست می‌آمده و برای حل این مشکل در بسیاری از کشورها موسسات و انیستیتو‌های تحقیقی در زمینه هیدرولوژی تاسیس گردید. در این دوره دانشمندان زیادی ظهور کردند از جمله می‌توان در سال 1932 شرمن (Sherman) نظریه روش هیدروگراف واحد برای تخمین رواناب پیشنهاد کرد.
  
• نظریه تیس (Thies) در حل مسائل مربوط به هیدرولوژی چاهها و روش پیشنهادی گامبل (Gammble) در سال 1941 برای تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها و روشهای انیشتین (Einstein) را در مطالعات رسوب رودخانه‌ها نام برد. و از سال 1650 به بعد روشهای نظری در هیدرولوژی بسیار معمولی گردید بطوری که اکثر فرمولها و روشهای تجربی در قالب ریاضی در رد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

زیرشاخه‌های هیدرولوژی

هیدرومتئورولوژی (Hydrometeorology) یا آب و هواشناسی

کاربرد هواشناسی را در مسائل هیدرولوژی مورد بررسی قرار می‌دهد. به عبارت دیگر هیدرومتئورولوژی را می‌توان علمی دانست که درباره مسائل مشترک بین هواشناسی و هیدرولوژی بحث می‌کند.

لیمنولوژی

علم مطالعه آبهای داخل خشکی (دریاچه‌ها و برکه‌ها و ...) را لیمنولوژی (Limnology) گویند. در این رابطه خصوصیات فیزیکی ، شیمیایی ، و بیولوژیکی آب توده‌های آب موجود در داخل خشکیها مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

کرایولوژی

یخ شناسی یا کرایولوژی (Cryology) علمی است که در آن خصوصیات مختلف آب در حالت جامد (برف یا یخ) بررسی می‌شود. به زبان دیگر کرایولوژی علم یخ شناسی و بررسی یخچالهاست هرچند یخچال شناسی نیز امروزه خود علم جداگانه‌ای را تشکیل می‌دهد.

ژئوهیدرولوژی (geohydrology)

به معنی هیدرولوژی آبهای زیرزمینی یا علم مطالعه آبها در زیر زمین است که در مقابل آن علم مطالعه آب در سطح زمین که هیدرولوژی آبهای سطحی گفته می‌شود قرار دارد. غالبا دو واژه ژئوهیدرولوژی و هیدروژئولوژی باهم اشتباه می‌شوند. اما در اولی تکیه بر هیدرولوژی و در دومی تکیه بر زمین شناسی می‌باشد. در فارسی برای مطالعه آب در زیر زمین از واژه هیدروژئولوژی استفاده می‌شود.

پوتامولوژی

رودخانه شناسی یا پوتامولوژی (Potamology) مسائل مربوط به جریان آب در رودخانه را مورد بررسی قرار می‌دهد در این رابطه تاکید بر جنبه‌های فیزیکی موضوع است تا بیولوژیکی آن.

هیدروگرافی

علم مطالعه وضعیت و خصوصیات فیزیکی آب بخصوص در رابطه با مسائل کشتیرانی را هیدروگرافی (Hydrography ) گویند. مطالعه جزر و مد در دریاهای آزاد و نوسانات سطح آب و نیز موج شناسی در قلمرو این علم قرار دارد.

هیدرومتری

آب سنجی که به آن هیدرومتری (Hydrometry) نیز گفته می‌شود. علم اندازه گیری آب و مسائل مربوط به آن می‌باشد، در واقع این علم سنجشهای مختلف مرکز آب ، مقادیر جریان و موارد مشابه به آن را در برمی‌گیرد.

اقیانوس سنجی

در علم اقیانوس سنجی (Oceanolography) خصوصیات فیزیکی ، شیمیایی ، بیولوژیکی و دیگر ویژگیهای اقیانوس و دریاهای آزاد مورد مطالعه قرار می‌گیرد. این علم خود بخشی از دانش وسیع اقیانوس شناسی (Oceanology) به شمار می‌آید.

کاربردهای هیدرولوژی

• امروزه این علم در طراحی و طرز عمل سازه‌های هیدرولیکی نظیر سدهای ذخیره‌ای و انحرافی ، کانالهای آبیاری و زهکشی و پل ، مهندسی رودخانه و کنترل سیلاب ، آبخیزداری ، جاده سازی ، طراحی تفرجگاه مسائل بهداشتی و فاضلاب شهری و صنعتی و زمینه‌های زیست محیطی بطور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ضرورت این علم (هیدرولوژی)

هر سال به سطح خشکیهای کره زمین حدود 110000 کیلومتر مکعب آب بصورت نزولات جوی فرو می‌ریزد در عوض 70000 کیلومتر مکعب آن بصورت تبخیر خارج می‌شود. تفاوت این دو رقم 40000 کیلومتر مکعب است که منابع تجدید شونده آب را تشکیل می‌دهند. مقدار سرانه آب تجدید شونده در سطح دنیا رقمی حدود 7400 متر مکعب در سال برای هر نفر است. اما این مقدار بطور یکنواخت تقسیم نشده است.


متخصصان هیدرولوژی رقم 1000 متر مکعب در سال برای هر نفر را مرز کم آبی یک کشور تعیین کرده‌اند. این رقم در مصر 30 در قطر 40 در لیبی 160 در عربستان 140 متر مکعب در سال برای هر نفر برآورد شده است. همگی جز کشورهای کم آب محسوب می‌شوند. در ایران این سرانه 1500 متر مکعب در سال تخمین زده شده است. با این حساب نمی‌توان ایران را یک کشور کم آب تلقی کرد. یکی از راههای سازگاری با خشکی استفاده بهینه از منابع آب است. باید سعی کرد که تا حد امکان از ریزشهای جوی ، جریان آبهای سطحی و منابع زیرزمینی به نحو مطلوب استفاده شود و این کار عملی نخواهد بود مگر با شناخت پدیده‌های هیدرولیکید که هیدرولوژی در برگیرنده تمامی داستان آب است.

آمار و اطلاعات

ذیلا به برخی از منابع داده ای موجود در مطالعات و تحقیقات هیدرولوژی اشاره می شود.

	نقشه تقسیمات حوزه های آبخیز کشور این نقشه ها طبقه بندی حوزه های آبخیز کشور در بر می گیرند و عمدتاٌ شامل نقشه های جاماب و معاونت آبخیزداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور تهیه شده اند.
	نقشه پراکنش و داده های ایستگاههای هیدرومتری وزارت نیرو بممتولی تعیین دبی رودخانه ها و برآورد میزان رسوب آنهاست. اما برخی ارگانهای دیگر چون جهاد کشاورزی نیز اقدام به استقرار ایستگاههای هیدرومتری نموده اند.  ایستگاههای هیدرومتری وزارت نیرو اکثراً در محدوده حوزه های آبخیز سدهای بزرگ راه اندازی شده اند و ا اکثرا در دشتها واقع هستند. نقشه پراکنش ایستگاههای هیدرومتری در مقیاس 1:2500000 تهیه شده  و آمار آن از طریق تماب قابل حصول است.
	نقشه طبقه بندی اقلیمی کشور بر اساس روش دومارتن نقشه های تقسیمات اقلیم ایران به روش دومارتن با مقیاس 1000000: 1 توسط شرکت مهندسین مشاور جاماب تهیه شده است. در این نقشه هآ با استفاده از 8 اقلیم اصلی و چها اقلیم فرعی 32 خصوصیا ت آب و هوایی ترسیم گردیده است.
	نقشه خاکشناسی کشور نقشه خاکهای کشورمان توسط موسسه تحقیقات آب و خاک با مقیاس 1000000: 1 برای برخی مناطق  تهیه شده است و در سایر مناطق نیز در دست تهیه می باشد. طبقه بندی بر اساس رده بندی جدید آمریکا صورت گرفته است. طبق این نقشه، خاکهای متشکله به رده های بزرگ خاک تقسیم بندی شده اند. همچنین آقای دکتر فاموری نقشه خاکشناسی در مقیاس 2500000: 1 را برای کشور تهیه نموده است.
	نقشه پوشش گیاهیاولین تقسیم بندی پوشش گیاهی کشورمان را بوبک در سال 1952 انجام داده که بر اساس تقسیمات کلیمااکولوژیکی می باشد. تقسیم بندی دیگری توسط زهری در سال 1963 بر اساس تقسیمات ژئوبوتانیکی صورت پذیرفته است. پابو کارشناس FAO  یک تقسیم بندی دیگر در ایران بر مبنای طبقه بندی بیوکلیماتیکی انجام داده که اصول کار وی شبیه تقسیم بندی بوبک می باشد. آقای دکتر ثابتی نیز نقشه ای بنام اقلیم حیاتی ایران تهیه نموده که در واقع همان تقسیم بندی پابواست. نقشه های پوشش گیاهی با مقیاس های مختلف از 1:10000000 تا 1:1000000 از سازمان جنگلها مراتع و آبخیزداری کشور در دسترس می باشد.
	داده های ایستگاههای هواشناسی کشور ایستگاههای هواشناسی کشور توسط سه وزارتخانه راه و ترابرری (سازمان هواشناسی)، وزارت نیرو و وزارت جهادکشاورزی اداره می شوند. نقشه پراکنش ایستگاههای سازمان هواشناسی با مقیاس 1:2500000 تهیه شده و طبق این نقشه موقعیت ایستگاههای هواشناسی سینوپتیک،  اقلیم شناسی، تبخیر سنجی، باران سنجی و برف سنجی ارائه گردیده است. نقشه پراکنش ایستگاههای وزارت نیرو با مقیاس 1:2500000 تهیه شده و آمار آنها از تماب قابل دریافت است. ویژگی بسیار مهم ایستگاههای وزارت نیرو از دیدگاه هیدرولوژیکی این است که اغلب ایستگاههای این وزارتخانه براساس تحلیل های هیدرولوژیکی (ونه پیشگوئی وضعیت هوا) بنا شده اند و در نزدیکی ایستگاههای هیدرومتری می باشند. سازمان چهاد کشاورزی نیز در برخی نقاط اقدام به احداث ایستگاههای هواشناسی نموده است که طبق توافقات به عمل آمده معمولا اطلاعات آن در اختیار سازمان هواشناسی نیز قرار می گیرد.
	نقشه زمین شناسی نقشه های زمین شناسی در مقیاس 000/250: 1 یا 000/100: 1 در سطح کشور تهیه شده و در دسترس می باشد.
	نقشه توپوگرافی نقشه های توپوگرافی در مقیاسهای 1:25000، 1:50000، 1:250000 و1:500000در دسترس می باشد. اخیراٌ سازمان نقشه برداری کشور نقشه های رقومی توپوگرافی کشور را تحت نرم افزار میکرواستیشن ارائه نموده است که قابلیت ورود به سیستم اطلاعات جغرافیائی را دارد.
	عکسهای هوائیعکس های هوائی در مقیاس 1:50000 و 1:40000(عکسهای جدیدتر) موجود است.

فهرست و مشخصات کلی رودخانه های کشور

نام استان ردیف نام رودخانه مساحت حوضه آبخیز (کیلومترمربع) طول رودخانه (کیلومتر)‌ دبی متوسط (مترمکعب بر ثانیه) اصفهان 1 خوانسار 90 40 2 شورمبارکه 130 70 3 گازرگاه 105 45 4 مرغاب 90 40 5 زاینده رود 27100 405 1053 آذربایجان غربی 1 الند 781 53 2 زرینه رود 11850 302 1813 3 سیمینه رود 4000 173 574 4 قطور چای 8600 200 470 5 نازلوچای 1975 95 413 آذربایجان شرقی 1 آجی چای 7432 77 2 آیدوغموش 1500 132 183 3 ارس 39050 910 5700 4 اهرچای 3035 132 160 5 بالهارود 1643 75 6 صوفی چای 754 55 110 ایلام 1 چرداول 2522 203 2 چنگوله 1200 84 3 دره شهر 35 15 4 دویرج 1208 188 156 5 سیمره 6 کنجانچم 2400 90 7 کنگیر 1110 100 8 میمه 2800 145 مازندران 1 اترک 27546 214 2 بابلرود 1430 67/5 3 چالکرود 420/63 37 4 چالوس 555 50 5 خیرود 210 26 6 صفارود 140 21 7 تالار 2478 121 8 گرگانرود 10660 260 هرمزگان 1 جاماش 1048 118 2 جغین 3225 67/5 3 حاجی آباد 788 65 4 کل 39500 360 5 میناب 6900 240 چهار محال و بختیاری 1 ارمند کارون 9983 198/5 2 بازفت 2169 162/2 3 خرسان 8926 242 4 کیار 1520 105/1 بوشهر 1 دالکی 5800 170 444 2 شاهپور 3990 300 3 شورمبارکه 1500 70 4 مند 38550 685 1378 5 حله 10350 230 170 تهران 1 قمرود 14200 288 150 2 گلابدره 20 4 3 جاجرود 2600 140 253 4 کرج 2800 245 499 5 سولقان 33 88 خراسان 1 اترک 560 36 2 قره تیکان 871/94 58 3 کشف رود 16200 300 67 خوزستان 1 زهره 3096 140 2 دز 17813 510 3 کارون 60737 800 4 کرخه 43183 900 5 مارون 5375 422 6 هندیجان 13073 415 زنجان 1 شاهرود 848 44/5 2 قزل اوزن 50000 223 3 زنجانرود 4500 142 195 سمنان 1 حبله رود 3209 10 2 دامغان 1310 20 3 چشمه علی 65 سیتان و بلوچستان 1 سرباز 8910 212/5 2 کاجو 3750 475 3 ماشکید 16850 240 4 هیرمند 1390 2200 فارس 1 دالکی 5210 150 2 کر 16500 280 610 کردستان 1 قشلاق 19125 45 2 تلوار 38312 60 3 زریوار 15000 20 4 قزلجه سو 980 25 5 گاورود 215625 125 کرمان 1 آببخشاء 1123/6 57/5 2 آبدر 26/9 10 3 شور جیرفت 1297/5 79 4 هلیل 7600 350 لرستان 1 تیره و سیلاخور 2400 78/5 2 خرم آباد 1590 49/7 3 کشکان 9120 230/5 گیلان 1 سفیدرود 58250 765 2 آستاراچای 33 3 پلرود 2000 82 مرکزی 1 قره چای 9060 302 2 مزلقان 300 40 همدان 1 گاماسیاب 7770 270 یزد 1 آویج 201 30 2 ندوشن 1108 57 3 میانکوه 657 42/7