عطر و اسانس گیاهان
اسانس چیست؟
اسانس ها مایعاتی فرار، منعکس کننده و ترکیباتی معطر و بی رنگ با منشأ ترپنی و الکلی و ... می باشند.
اسانس ها مخلوطی از مواد مختلف با ترکیبات شیمیایی بسیار متفاوت از یکدیگر بوده که باعث بوی خوش یا مزه در گیاه می باشد.
اسانس ها در بسیاری از گیاهان وجود داردند که از مهمترین تیره های دارای اسانس می توان به تیره های نعنائیان، چتریان، کاج ، برگ بو، و بعضی از گیاهان خانواده روزاسه و کاسنی ... اشاره کرد.
عطر و اسانس گیاهان
اسانس چیست؟
اسانس ها مایعاتی فرار، منعکس کننده و ترکیباتی معطر و بی رنگ با منشأ ترپنی و الکلی و ... می باشند.
اسانس ها مخلوطی از مواد مختلف با ترکیبات شیمیایی بسیار متفاوت از یکدیگر بوده که باعث بوی خوش یا مزه در گیاه می باشد.
اسانس ها در بسیاری از گیاهان وجود داردند که از مهمترین تیره های دارای اسانس می توان به تیره های نعنائیان، چتریان، کاج ، برگ بو، و بعضی از گیاهان خانواده روزاسه و کاسنی ... اشاره کرد.
|
|
اسانس ها در برخی بافت های گیاهی مانند: مرکز سلول یا در محل ذخیره اسانس زیر پوشش کرکی، غده های کوچک یا در فضای میان سلولی جمع می شوند.
به عنوان مثال در گیاهان خانوده نعنائیان اسانس ها در تارهای ترشح کننده، در خانواده روزاسه به ویژه گل سرخ در گلبرگ ها، در تیره کاج در مجرا های لیزیژن و شیزوژن و در تیره فلفل در سلول های پارانشیمی وجود دارند.
خصوصیات اسانس ها
این مواد،در دمای بالاتر از 50تا 60 درجه سانتی گراد ودر مجاورت هوا(در معرض نور) بسیار سریع اکسیدو پلیمریزه شده و به رزین تبدیل می گردند و به همین دلیل به نام روغن های فرار، روغن معطر، روغن های استری ... نا میده می شوند.
اسانس ها ترکیباتی بی رنگ هستند و به علت گذشت زمان تیره می گردند.
اسانس ها به دلیل فرار بودن باید در ظروف کاملا بسته نگهداری شوند.
اسانس ها در الکل محلول هستند و بوی و ویژگی های خود را به آن می دهند و با آب کمی قابل اختلاط می باشند.
این مواد قابل تقطیر شدن هستند و می توان به روش تقطیر آن ها را استخراج نمود.
بو، و طعم این مواد بی نهایت متفاوت است و این به علت ترکیبات و یژه در این گیاهان می باشد. و دارای طعم های شیرین، تلخ، ملایم، گس و تند و سوزاننده می باشند.
تفاوت روغن های معطر با روغن های معمولی
روغن های معطر فاقد ترکیبات اسید های چرب هستند در حالی که روغن های ثابت در ساختمان خود حاوی استر های گلسرین و اسید های چرب می باشند.
بر خلاف روغن های معمولی بر روی کاغذ یا پارچه لکه بر جای نمی گذارند.
روغن های معطر بر خلاف روغن های معمولی قابل تقطیر می باشند و در مجاورت هوا اکسید می شوند.
تاریخچه استفاده از اسانس ها
استفاده از عصاره، اسانس ها و مواد خوشبو کننده فرآوری شده از گیاهان در زمان های بسیار دور برای حفظ سلامتی و تقویت جسمانی و روحی رایج بوده است.
مصریان 4500 سال پیش از میلاد از عصاره گیاهان معطر مانند گل رز، برگ درخت سدر و موارد مشابه دیگر برای مصارف آرایشی و طبی و مناسک مذهبی و آئین ها استفاده می کردند. اسناد به دست آمده نشان می دهد که مصریان 4 قرن پیش از میلاد برای مو میایی کردن فراعنه از این اسانس ها استفاده می کردند.
مومیاگران بعد از خارج نمودن احشاء بدن، شکم مرده را از اسانس های سیر، دارچین و مواد معطر دیگر پر می کردند.
در کشور چین استفاده از گیاهان دارویی و مواد طبیعی قدمت چند هزار ساله داردو از مواد روغنی در گیاه درمانی و مراسم مذهبی و سنتی استفاده می کردند.
در هند باستان، گیا هان معطر و خوشبو در زندگی روزمره و مراسم مذهبی بخصوص از عطر گل های رز و یاسمن و بخور صندل در معابد و مکان های مقدس استفاده می کردند.
در یونان و روم قدیم این روغن ها برای معطر ساختن بدن و تسکین درد و مساژ درمانی و حمام درمانی استفاده می شده است.
در ایران باستان علاوه بر موارد گفته شده در همه این تمدن ها ، انواع مواد معطر در مراسم آئینی – مذهبی – در مساجد امامزاده ها و ... استفاده می کردند.
گلاب گیری از گل سرخ از دیر باز در تمدن ایرانی جای دارد. از گلاب در مصارف خانگی ، لوازم آرایشی و بهداشتی، نیز استفاده می شده است.
در طب سنتی ایران اسانس نعنا، بید مشک، زیره و ... کاربرد های زیادی در درمان بیماری ها به ویژه درمان بیماری های معده و بسیاری موارد دیگر داشته است.
چگونگی تهیه اسانس ها از گیاهان
به طور معمول مواد روغنی فرار از اندام های مختلف گیاه مانند گل، جوانه، میوه، برگ، بذرو غیره استخراج می گردد.
استخراج این مواد از گیاه به روش های زیر صورت می گیرد:
1- فشردن گیاه( بخش برون بر و لایه بیرونی پوست مرکبات به ویژه در تیره روزاسه مرکباتی مانند تمشک، توت فرنگی، سیب و ...)
2- استفاده از حلالهامانند الکل
3- تقطیر با آب و و بخار آب ( جوشاندن) مانند گلاب گیری
4- استفاده از روغن های جاذب
در کمیت و کیفیت اسانس استخراج شده عوامل مختلفی مانند : زمان برداشت محصول، نحوه جمع آوری، طریقه خشک کردن و بسته بندی و نگهداری مؤثر می باشد.
نکاتی که در حین استخراج اسانس ها باید رعایت گردد:
1- برای بدست آوردن حداکثر مقدار اسانس از یک گیاه که اسانس از اندام های مختلف به جزء گل گرفته می شود باید گیاه را حتما قبل از گل دادن چید. زیرا در این زمان گیاه حداکثر اسانس خود را داراست و بعد از گل دادن حدود 70 درصد اسانس خود را از دست می دهد.
2- از گیا هانی که برای پرورش آنها از موادشیمیایی استفاده نشده است اسانس استخراج گردد . تا در اسانس مواد شیمیایی و رادیو اکتیو وجود نداشته باشد.
3- اکثر اسانس ها بعداز دوبار تقطیر شدن، قابلیت بی رنگ شدن را دارند؛ البته اسانس بابونه یک استثناء می باشد و رنگ آبی دارد.
طبقه بندی اسانس ها
1- اسانس های طبیعی :
فرآورده هایی هستند که از مواد خام گیاهی با یکی از روش های استخراج( تقطیر، فشردن و استخراج با حلال)بدست می آیند.
2- اسانس های شبه به طبیعی :
فرآورده های هستند که از ترکیب مواد اولیه معطر به وجود می آیند و از نظر بو شبیه اسانس های طبیعی می باشند.
3- اسانس های مصنوعی:
فرآورده هایی هستند که به طور تجاری از مواد شیمیایی آلی شبیه اسانس های طبیعی تهیه می گردند و بویی شبیه اسانس های طبیعی دارند.
کاربرد اسانس ها
اسانس ها به دلیل معطر بودن و داشتن طعم های مشخص و مختلف در صنایع غذایی، عطر سازی و لوازم آرایشی، داروسازی و به طور کلی در صنایعی که محصولات معطر و یا دارای طعم خاص تولید می کنند مورد مصرف قرار می گیرند.
کاربرد در داروساز ی و پزشکی
اسانس ها در فرآورده های دارویی مختلف مانند شربت، کرم، پمادو لوسیون به کار می روند. و یکی از اشکال مصرف عمده این مواد به صورت بخور می باشد.
کاربرد در صنعت
از اسانس ها در صنایعی هم چون :
تهیه حشره کش ها
تهیه آدامس های معطر
در صنعت صابون سازی
تهیه خمیر دندان و لوازم آرایشی و بهداشتی
عطر سازی
فراورده های خوراکی
و بسیاری موارد دیگر استفاده می گرد.
عمده کاربرد اسانس ها در علم آرو ماتراپی ( عطر درمانی ) می باشد. قبل تو ضیح این علم توضیح در بار ه عطر در اینجا ذکر می گردد.
عطر مخلوطی از روغن های فرار، ترکیبات معطر شیمیایی ، ثابت کننده ها والکل می باشد. روغن های فرار به یکی از 4 روش گفته شده( بسته به نوع اسانس و اندام گیاهی ) از گل ها و گیاهان و علف ها استخراج می شود. بعد از استخراج اسانس، مواد شیمیایی معطر به این ترکیبات ا فزوده می شود و در نهایت از ثابت کننده ها که وظیفه پیوند دادن و متصل کردن عطرهای گوناگون رابه عهده دارند مانند الکل افزوده می شود و با ترکیب این مواد عطر حاصل می گردد. بنابراین اصلی ترین منبع عطر سازی استفاده از ترکیبات گیاهی می باشد. گیاهان از این ترکیبات( مواد معطر) برای محافظت خود از حیوانات گیاه خوار و همچنین جذب حشرات گرده افشان استفاده می کنند.
در بین اندام های گیاهی برای استخراج اسانس ها برای صنایع عطر سازی از اندام های همچون : گل، برگ، ریشه و ساقه زیرزمینی، دانه، میوه و ... استفاده می گردد که در بین این ها بزرگترین منبع برای عطر سازی گل می باشد که شامل گل های سرخ، مریم، میخک، یاس و ... می باشند.
آرو ماتراپی ؛ عطر درمانی
آرو ماتراپی یا عطر درمانی استفاده از روغن های معطر بدست آمده از گیاهان در در مان بیماری های جسمی و روحی ( معالجه عمومی ) می باشد که در سلامتی بدن و حفظ تعادل بدن و آرامش بخشی به انسان کاربرد دارد.
این روش برای درمان عوارض ناشی از عفونت ها و بیماری های پوستی و ... استفاده می گردد.
چگونگی تأ ثیر رایحه درمانی
ترکیبات معطر حاصله از گیاهان، گیر ندهای عصبی حس بویایی را تحریک می کنند. پیام های در یافت شده توسط این گیرنده ها ( همان بوی خوش) به قسمت لیمبیک در مغز می رسد. این قسمت از مغز با سایر سیستم های مغز که مربوط به حافظه، تنفس، گردش خون و غدد درون ریز ( غدد تر شح کننده هورمون) هستند در ارتباط می باشد. در نتیجه این پیغام ها به این مناطق رسیده و در آن ها کد بندی شده و در حافظه مر بوط به بو در مغز ذخیره می شود.
سیستم لیمبیک مغز کنترل کننده احساسات و خلق و خو نیز می باشد و در نهایت این پیغام های در یافت شده توسط مغز، بر جسم و روح انسان تأثیر گذاشته و باعث کاهش استرس، اضطراب و مشکلات روحی و روانی، رفع دردهای عضلانی و روماتیسمی، بر طرف کردن اختلات گوارشی و بسیاری از بیماری های جسمانی و روحی می گردد.
تاریخچه آرو ماتراپی
استفاده از رایحه درمانی به 5 تا 6 هزار سال پیش بر می گردد و یکی از قدیمی ترین روش ها برای درمان امراض جسمی و روحی به شمار رفته است.
استفاده از این روش در بسیاری از تمدن های باستانی همچون چین، مصر، یونان، و هند رواج داشته است. مثلا در قرن ها پیش در طب آیوورودا ( سیستم طبابت هند قدیم) گیاهان خشک و تازه برای ماساژ آروماتیک به عنوان جنبه مهمی از درمان مورد استفاده قرار می گرفته اند.
در قرن 17 و شیوع طاعون، از اسانس ها برای ضد عفونی کردن ومقاومت در برابر طاعون استفاده می کردند.
رنه موریس گا تفوس شیمیدان فرانسوی از آروماتراپی برای درمان بسیاری از بیماری ها استفاده می کرد. او زمانی که دستش را که به شدت سوخته بود را در کوزه حاوی اسانس اسطو خو دوس فرو برد، شاهد بهبود سریع زخم های خود بود. به دنبال این یافته او وقت خود را صرف آنالیز خواص شیمیایی اسانس های فرار کرد. و ارزش درمانی آن ها را در سوختگی های پوستی و عفونی ثابت کرد و در نهایت با درمان سربازان بسیاری در جنگ جهانی اول وی در سال 1936، اصطلاح آروماتراپی را ابداع کرد.
آروماتراپی از دو کلمه، آروما به معنی رایحه و بوی خوشایند و تراپی یعنی درمان می باشد.
تنوع آب و هوایی و پوشش گیاهی، در ایران باعث شده که در، در مان بیماری ها از گذشته های دور از گیاهان معطر استفاده شود. هر چند که علم آرو ماتراپی به معنای علم پایه ای آن در ایران جای گاهی نداشت اما تولید اسانس ها و استفاده از آن ها در طب سنتی رواج داشته است. از بقراط پدر علم پزشکی و همچنین ابوعلی سینا فیلسوف و طبیب ایرانی در این زمینه یاد می گردد. به طوریکه بقراط حمام با مواد خوشبو و مالش با مواد معطر را توصیه کرده و همچنین او از مواد ضدعفونی کننده آروماتیک برای رهایی آتن از طاعون استفاده کرده است.
اعتقاد بر این است که ابو علی سینا استفاده از روغن های معطر، برای درمان امراض را توصیه و این روش را مجددا احیا کرده است.
سر انجام در سال 1990 خانم مار گارت ماری آروماتراپی را به عنوان درمان گسترش داد.
اثرات اسانس ها
باورود اسانس از طرق مختلف به بدن و به ویژه از طریق جذب پوستی و استنشاق از راه بینی،این مواد با آزاد سازی اندروفین و انکفالین که ترکیبات پروتئینی تولید شده در پایانه های عصبی می باشند(مورفین های داخلی بدن)، آستانه تحریک درد را در بدن افزیش داده و باعث تسکین درد و آرامش جسمی و روانی می گردند.
به طور کلی اثرات این اسانس ها شامل :
استرها : رفع التهاب – ضد انگل – آرامش بخش – مسکن
ترپنها: رفع التهاب – ضد آلرژی- ضد عفونی کننده- خلط آور
آلدئیدها: رفع التهاب- ضد روماتیسم- گشاد کننده عروق- آرامش بخش
کتون ها: نرم کننده – بر طرف کننده ضایعات پوستی و تبخال
اکسید ها: خلط آور- ضد انگل – ضد احتقان- ضد عفونی کننده
فنل ها : ضد باکتری – ضد ویروس- ضد انگل – ضد قارچ
الکل ها: میکروب کش
و اما اثراتی که از طریق رایحه درمانی به ویژه از طریق ماساژ درمانی در بدن حاصل می گردد شامل :
1- از بین رفتن سموم ساخته شده در عضلات و کاهش گرفتگی
2- تحریک مستقیم غدد لنفاوی و کمک به گردش خون و انتقال اکسیژن و نیتروژن به اعضای بدن
3- تسکین مستقیم سیستم عصبی و دست یافتن فرد به احساس آرامش ( درمان بالینی )
4- کاهش استرس و اضطراب و افزایش قدرت دفاعی بدن
5- تأثیر بر روی غدد، درون ریز و غدد مخاطی ، کمک به ساخته شدن هورمون و حفظ شرایط متعادل بدن
در پایان این مطلب نکاتی چند در مورد استفاده از این اسانس ها حائز اهمیت می باشد از جمله این نکات:
اسانس های روغنی اغلب برای مصرف به صورت بخور و ماساژ به کار می روند و مصرف خوراکی ندارند. محدودی از اسانس ها مانندگلاب و اسانس های به کار برده شده در دارو های خوراکی و انواع آب میوه های صنعتی مصرف خوراکی دارند .
استفاده از اسانس های غیر خوراکی به عنوان خوراکی با عث مسمومیت شدیدو صدمه به کبد و کلیه می گردد.
برخی از ترکیبات اسانس ها دارای سمیت بالایی می باشند به عنوان مثال مصرف گیاه مفید آویشن بیشتر از حد معمول آن ( 20 گرم در یکبار) به علت و جود تیمول عوارضی از قبیل تورم زبان، بزرگ شدن غدد تیروئید و سرگیجه و بسیاری عوارض دیگر را به همرام دارد.
