پراکنش و وسعت مراتع ایران

سطح مراتع ایران به هکتار

نوع مرتع	سطح خارج از شمال	سطح شمال	جمع	درصد
مراتع متراکم	۶۳۴۵۹۲۳	۵۹۰۸۷۰	۶۹۳۶۷۹۳	۸/۱
مراتع نیمه متراکم	۲۰۶۹۴۳۴۷	۱۸۹۳۱۲۹	۲۲۵۸۷۴۷۶	۲۶/۲
مراتع کم تراکم	۵۶۰۵۹۵۶۰	۵۲۰۱۱۰	۵۶۵۷۹۶۷۰	۶۵/۷
جمع	۸۳۰۹۹۸۳۱	۳۰۰۴۱۰۹	۸۶۱۰۳۹۴۰	۱۰۰

مراتع ایران 

مراتع ایران از نظر زمان بهره برداری به دو  گروه عمده زیر تقسیم می شوند:

۱.مراتع ییلاقی(مراتع بهاره وتابستان چر):

این مراتع بیشتر در ارتفاعات ومناطق سردسیر قرار داشته و فصل رویش گیاهان در این مناطق فصل گرم می باشد.این مراتع عمدتا در فصل بهار و تابستان مورد بهره برداری قرار می گیرند.سطح این مراتع حدودا ۲۳ میلیون هکتار میباشد که ۶/۲۱ میلیون تن علوفه خشک قابل بهره برداری دارند.

۲.مراتع قشلاقی(مراتع پاییز و زمستان چر):

این مرتع بیشتر در مناطق کم ارتفاع و گرمسیر قرار داشته و عمدتا در فصول سرد سال یعنی پاییز و زمستان مورد چرای دام قرار میگیرند.وسعت این مراتع حدود ۶۷ میلین هکتار برآورد می شود که علوفه خشک قابل حصول آنها ۴/۴۹ میلیون تن می باشد.

در حد فاصل مراتع ییلاقی و قشلاقی مراتع میان بند قرار دارند.این مراتع معمولا در دو نوبت از سال(هنگام عزیمت و مراجعت از ییلاق به قشلاق)مورد تعلیف قرار می گیرند.مساحت این مراتع بین مراتع قشلاقی وییلاق تقسیم شده است.

مراتع و برنامه توسعه چهارم 

با توجه به نقش غیر قابل انکار مراتع در توسعه ی پایدار و تامین امنیت غذایی و همچنین حفظ آب و خاک در برنامه چهارم توسعه نیز برای حفاظت ارتقا و احیای مراتع کشور برنامه ریزی هایی صورت گرفته است که مهمترین اهداف کیفی آن به شرح زیر است:

-حفظ احیا اصلاح توسعه و بهره برداری پایدار از تولید علوفه و خدمات اکولوژیک و زیست محیطی مراتع کشور.

-بهبود شاخص های اساسی پایداری اکولوژیک به ویژه ظرفیت وضعیت و گرایسش مراتع کشور.

-ایجاد تعادل بین تعداد دام و ظرفیت مراتع و تعداد مرتعدار.

-ایجاد زمینه ی لازم جهت ورود دانش و سرمایه به عرصه های مرتعی.

-هماهنگ و هدفمند سازی اقدامات حمایتی هدایتی و قانونی دستگاههای درون و برون وزارتی در سه بخش مرتع دام و علوفه.

-ارتقای توان مهارتی فنی مدیریتی و مالی مرتعداران.

-تمرکز توان حمایتی هدایتی و قانونی جهت دست یابی به واحدهای بهره برداری اقتصادی در عرصه های مرتعی.

-استفاده چند منظوره معقول و پایدار از همه پتانسیل های منابع پایه.

- توسعه و تعمیق مبانی تقویت مشارکت همه جانبه مرتعداران در مدیریت مراتع کشور.

درباره مرتع

مراتع ایران یکی از مهم ترین وبا ارزش ترین منابع ملی کشور می باشد که بهره بردار ی صحیح توام با عملیات اصلاح و احیا آنها میتواند نقش اساسی در جهت حفظ آب وخاک و تامین نیاز مندی های کشور در زمینه ی فراورده های پروتینی داشته باشد.

پروتین ماده ای است که در سلامت وبقا انسان موثر است ودر بین پروتین ها نوع حیوانی آن دارای مزیتی خاص ومنحصر به فرد است که خود از منابع گیاهی تامین میگردد.درحال حاضر مهمترین عامل محدود کننده ی تولید در دامپروری تغذیه وتامین غذای کافی مناسب برای دام می باشد.با توجه به نیاز روز افزون کشور به فراورده های دامی و بی نیاز شدن از واردات آنها طبیعی است که بایستی تولیدات دامی با میزان مصزف داخلی کشور و یا افزایش آنها در سالهای آینده تناسب داشته باشد. بدین منظور علاوه بر احیای مراتع وافزایش سطح زیر کشت و بازدده نباتات علوفه ای لازم است از پس مانده های زراعی وضایعات کارخانجات محصولات غذایی به نحو مطلوب در تغذیه دام استفاده نمود.مسلما هزینه های تولید  فراورده های دامی زمانی به حداقل می رسد که دام قسمتی از سال را از رستنی های مراتع طبیعی تغذیه نماید.هر چه سطح ککاشت گیاهان علوفه ای بیشتر شود و چراگاههای احداثی گسترش یابند هزینه تولید فراورده های دامی نیز افزایش خواهد یافت وتنهاراه کاهش دادن آنها استفاده از مراتع طبیعی خواهد بود.

اکنون هم هر اندازه کشاورزی نوین پیشرفت کند و وسایل وتکنیک های جدید عرضه گردد. باز برای پایین آوردن هزینه تولید بهره برداری از مراتع طبیعی لازم ومقرون به صرفه خواهد بود.زیرا کاشت گیاهان علوفه ای در همه جا به علت محدودیت آب وخاکامکان پذیر نمی باشد.به طور معمول وقتی صحبت از مرتع می شود فقط جنبه ی تولید علوفه آن به نظر می آید در حالی که جنبه ی حفاظت آب و خاک این منبع خدادادی اهمیتی به مراتب بیشتر از تولی علوفه دارد و متاسفانه به حساب گرفته نمی شود.

بروز سیلابهای سهمگین سال های اخیر و اعداد و ارقام نجومی مربوط به فرسایش خاک در این کشور بر کسی پوشیده نیست ولی این بلایا اغلب در مناطقی فراوان تر هستند که پوشش مرتعی آن ازبین رفته و یا تخریب شده است.برای روشن شدن مطلب چنان چه گردش آب در یک منطقه ی نیمه مرطوب با پوشش گیاهی بوته ای را در نظر بگیریم خواهیم دید نزولات اسمانی در این مناطق قبل از تماس مستقیم با سطح خاک با شاخ و برگ پوشش گیاهی برخورد نموده و قسمت اعظم انرژی جنبشی خود را که عامل اصلی تخریب ذرات خاک می باشد از دست می دهد در نتیجه نتنها بارندگی های ملایم و کم دوام بلکه بارندگی های شدید طولانی نیز آن اثر تخریبی مناطق بدون پوشش گیاهی را ندارند.در اینگونه مناطق قسمتی از نزولات توسط شاخ و برگ پوشش گیاهی که کم و بیش متراکم نگه داشته شده و قبل از رسیدن به سطح خاک حالت بخار به هوا بر می گردد .حدود ۲۰تا۲۵درصد نزولات بسته به تراکم پوشش گیاهی و خصوصیات فیزیکی خاک در سطح زمین جاری شده و به صورت روان آب از محیط خارج می گردد و بقیه هم در خاک نفوذ می کند.

حال چنان چه منطقه دارای پوشش گیاهی فقیر باشد تراکم پوشش گیاهی در این مناطق به خصوص در فصل زمستان بسیار کم است.کمبود هوموس موجب ناپایدارب خاک گردیده و در نتیجه باعث فشردگی و کاهش درجه ی نفوذ پذیری خاک می گردد.نزولات آسمانی با هر شدت و حالتی که باشد تمام و یا قسمت اعظم آن به سطح خاک می رسد.در بسیاری از مناطق پس از برخورد اولین قطرات باران به خاک نرم آن مناطق لایه ی نفوذ ناپذیری در سطح خاک به وجود می اید و در نتیجه قسمت اعظم نزولات در سطح خاک جاری شده و به صورت سیل از محیط خارج می گردد. 

هیدرولوژی یا آب شناسی از دو کلمه Hydro به معنی آب و Logos به معنی شناسایی گرفته شده است 

هیدرولوژی علمی است که در مورد پیدایش خصوصیات و نحوه توزیع آب در طبیعت بحث می‌کند ولی عملا واژه هیدرولوژی به شاخه‌ای از جغرافیای فیزیکی اطلاق می‌شود که گردش آب در طبیعت را مورد بررسی قرار می‌دهد. انجمن علوم و فنون ایالات متحده تعریف زیر را برای هیدرولوژی برگزیده است:


هیدرولوژی علم مطالعه آب کره زمین است و در مورد پیدایش ، چرخش و توزیع آب در طبیعت خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب ، واکنش‌های آب در محیط و ارتباط آن با موجودات زنده بحث می‌کند بنابراین ملاحظه می‌شو

تاریخچه و تکامل آب شناسی

تا جایی که تاریخ نشان می‌دهد اولین تجارب آب شناسی مربوط به سومریها و مصریها در منطقه خاورمیانه است بطوری که قدمت سد سازی روی رودخانه نیل به 4000 سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد در همین زمان فعالیتهای مشابهی در چین نیز وجود داشته است. از بدو تاریخ تا حدود 1400 سال بعد ازمیلاد مسیح فلاسفه و دانشمندان مختلفی از جمله هومر طالس ، افلاطون ، ارسطو و پلنی در مورد سیکل هیدرولوژی اندیشه‌های گوناگونی ارائه کرده‌اند و کم کم مفاهیم فلسفی هیدرولوژی جای خود را به مشاهدات علمی دادند.

سیر تحولی و رشد

• شاید بتوان گفت هیدرولوژی جدید از قرن 17 با اندازه گیریهای مختلف آغاز شد در این دوره پرالت ترانست مقدار بارندگی تبخیر و صعود موئینه‌ای را در حوضه آبریز رودخانه سن اندازه گیری کند ماریوت با اندازه گیری سرعت و سطح مقطع جریان دبی رودخانه سن را در پاریس اندازه گیری کرد.
  
• در قرن 18 مطالعات تجربی در زمینه‌های هیدرولوژی شکوفایی خاصی را پیدا کرد. بر اساس این مطالعات بود که بسیاری از اصول هیدرولیکی پایه گذاری گردید. از آن جمله می‌توان وسایلی مانند پیزو ستروبرنولی ، لوله پیتر ، جریان سنج ولت من ، لوله بوردا ، و نظریه‌هایی مانند نظریه برنولی ، (فرمول شزی و قوانین دالامبرت را نام برد. از آن زمان به بعد هیدرولوژی از جنبه کیفی به کمی سوق داده شده و اندازه گیری بسیاری از پدیده‌های هیدرولوژی امکان پذیر گردید.
  
• قرن 19 را می‌توان دوره طلایی هیدرولوژی دانست در این زمان زمین شناسی نیز به عنوان یک علم تکمیل کننده در آبهای زیرزمینی وارد گردید. قانون دارسی و فرمولهای دو پوئی- تیم (Dmpmit-Thiem) نمونه‌ای از پیشرفت‌های آبهای زیرزمینی همراه با هیدرولوژی می‌باشد. در زمینه هیدرولوژی آبهای سطحی نیز بخصوص به هیدرومتری توجه فراوانی مبذول گردید. فرمولهای فرانسیس در مورد سرریزها ، گانگیه (Gangmillet) کوته (kmtter) و مانینگ (Manning) درباره جریان آب در کانالهای روباز از جمله این مواردند.
  
• فعالیتهای دالتون در زمینه تبخیر نیز بسیار حائز نیز بسیار حائز اهمیت بود. گرچه قسمت اعظم هیدرولوژی جدید در قرن 19 پایه گذاری شد. ولی تا امروز هنوز هیدرولوژی علمی از تکامل زیادی برخوردار نبود.
  
• در اواخر قرن 19 و بخصوص در 30 سال اول قرن 20 صدها فرمول تجربی پیشنهاد گردید که می‌بایست ضرایب و پارامترهای آنها بر اساس قضاوت و تجربه بدست می‌آمده و برای حل این مشکل در بسیاری از کشورها موسسات و انیستیتو‌های تحقیقی در زمینه هیدرولوژی تاسیس گردید. در این دوره دانشمندان زیادی ظهور کردند از جمله می‌توان در سال 1932 شرمن (Sherman) نظریه روش هیدروگراف واحد برای تخمین رواناب پیشنهاد کرد.
  
• نظریه تیس (Thies) در حل مسائل مربوط به هیدرولوژی چاهها و روش پیشنهادی گامبل (Gammble) در سال 1941 برای تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها و روشهای انیشتین (Einstein) را در مطالعات رسوب رودخانه‌ها نام برد. و از سال 1650 به بعد روشهای نظری در هیدرولوژی بسیار معمولی گردید بطوری که اکثر فرمولها و روشهای تجربی در قالب ریاضی در رد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

زیرشاخه‌های هیدرولوژی

هیدرومتئورولوژی (Hydrometeorology) یا آب و هواشناسی

کاربرد هواشناسی را در مسائل هیدرولوژی مورد بررسی قرار می‌دهد. به عبارت دیگر هیدرومتئورولوژی را می‌توان علمی دانست که درباره مسائل مشترک بین هواشناسی و هیدرولوژی بحث می‌کند.

لیمنولوژی

علم مطالعه آبهای داخل خشکی (دریاچه‌ها و برکه‌ها و ...) را لیمنولوژی (Limnology) گویند. در این رابطه خصوصیات فیزیکی ، شیمیایی ، و بیولوژیکی آب توده‌های آب موجود در داخل خشکیها مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

کرایولوژی

یخ شناسی یا کرایولوژی (Cryology) علمی است که در آن خصوصیات مختلف آب در حالت جامد (برف یا یخ) بررسی می‌شود. به زبان دیگر کرایولوژی علم یخ شناسی و بررسی یخچالهاست هرچند یخچال شناسی نیز امروزه خود علم جداگانه‌ای را تشکیل می‌دهد.

ژئوهیدرولوژی (geohydrology)

به معنی هیدرولوژی آبهای زیرزمینی یا علم مطالعه آبها در زیر زمین است که در مقابل آن علم مطالعه آب در سطح زمین که هیدرولوژی آبهای سطحی گفته می‌شود قرار دارد. غالبا دو واژه ژئوهیدرولوژی و هیدروژئولوژی باهم اشتباه می‌شوند. اما در اولی تکیه بر هیدرولوژی و در دومی تکیه بر زمین شناسی می‌باشد. در فارسی برای مطالعه آب در زیر زمین از واژه هیدروژئولوژی استفاده می‌شود.

پوتامولوژی

رودخانه شناسی یا پوتامولوژی (Potamology) مسائل مربوط به جریان آب در رودخانه را مورد بررسی قرار می‌دهد در این رابطه تاکید بر جنبه‌های فیزیکی موضوع است تا بیولوژیکی آن.

هیدروگرافی

علم مطالعه وضعیت و خصوصیات فیزیکی آب بخصوص در رابطه با مسائل کشتیرانی را هیدروگرافی (Hydrography ) گویند. مطالعه جزر و مد در دریاهای آزاد و نوسانات سطح آب و نیز موج شناسی در قلمرو این علم قرار دارد.

هیدرومتری

آب سنجی که به آن هیدرومتری (Hydrometry) نیز گفته می‌شود. علم اندازه گیری آب و مسائل مربوط به آن می‌باشد، در واقع این علم سنجشهای مختلف مرکز آب ، مقادیر جریان و موارد مشابه به آن را در برمی‌گیرد.

اقیانوس سنجی

در علم اقیانوس سنجی (Oceanolography) خصوصیات فیزیکی ، شیمیایی ، بیولوژیکی و دیگر ویژگیهای اقیانوس و دریاهای آزاد مورد مطالعه قرار می‌گیرد. این علم خود بخشی از دانش وسیع اقیانوس شناسی (Oceanology) به شمار می‌آید.

کاربردهای هیدرولوژی

• امروزه این علم در طراحی و طرز عمل سازه‌های هیدرولیکی نظیر سدهای ذخیره‌ای و انحرافی ، کانالهای آبیاری و زهکشی و پل ، مهندسی رودخانه و کنترل سیلاب ، آبخیزداری ، جاده سازی ، طراحی تفرجگاه مسائل بهداشتی و فاضلاب شهری و صنعتی و زمینه‌های زیست محیطی بطور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ضرورت این علم (هیدرولوژی)

هر سال به سطح خشکیهای کره زمین حدود 110000 کیلومتر مکعب آب بصورت نزولات جوی فرو می‌ریزد در عوض 70000 کیلومتر مکعب آن بصورت تبخیر خارج می‌شود. تفاوت این دو رقم 40000 کیلومتر مکعب است که منابع تجدید شونده آب را تشکیل می‌دهند. مقدار سرانه آب تجدید شونده در سطح دنیا رقمی حدود 7400 متر مکعب در سال برای هر نفر است. اما این مقدار بطور یکنواخت تقسیم نشده است.


متخصصان هیدرولوژی رقم 1000 متر مکعب در سال برای هر نفر را مرز کم آبی یک کشور تعیین کرده‌اند. این رقم در مصر 30 در قطر 40 در لیبی 160 در عربستان 140 متر مکعب در سال برای هر نفر برآورد شده است. همگی جز کشورهای کم آب محسوب می‌شوند. در ایران این سرانه 1500 متر مکعب در سال تخمین زده شده است. با این حساب نمی‌توان ایران را یک کشور کم آب تلقی کرد. یکی از راههای سازگاری با خشکی استفاده بهینه از منابع آب است. باید سعی کرد که تا حد امکان از ریزشهای جوی ، جریان آبهای سطحی و منابع زیرزمینی به نحو مطلوب استفاده شود و این کار عملی نخواهد بود مگر با شناخت پدیده‌های هیدرولیکید که هیدرولوژی در برگیرنده تمامی داستان آب است.