به طو رکلی مدیریت حوضه ی آبخیز از وظایف عمده ی آبخیز دار می باشد. کلیه ی عملیاتی که در حوضه ی آبخیز انجام میگیرد بایستس بر اساس اصول آب خیزداری بوده و شخص آبخیزدار در هدایت عملیات حوضه رهنمودهای لازم را ارائه نمید .مثلا" کشاورزی دامپروری ساختمان سازی جاده سازی قطع درختان و به طور کلی هر گونه عملی چه مفید و چه مضر را باید زیر نظر داشته باشد آبخیزدار عملیات مثبت و منفی را ارزیابی نموده و رهنمودهای لازم را ارائه می دهد.
مسلما"آبخیزداری برای جلو گیری از فرسایش و کنترل سیلاب در مناطق خطر ساز تقاضای قرق و کشت درخت و درختچه و بوته و بذر پاشی منطقه را خواهد نمود. چنانجه شیب زمین زیاد باشد رهنمود ا و احداث سکو در قسمت سراشیب دامنه است تا با این عمل آب باران و برف به سرعت از زمین خارج نگردیده و فرصت کافی برای نفوذ در خاک راپیدا کند و سپس گیاهان کشت شده بتوانند به رشد و نمو ادامه داده و مستقر شوند در آبراهه هایی که دارای فرسیش کف بستر و کناره هستند دررابطه با ابعاد آنها مثلا" در آبراهه های کوچک (با جریان آب کمتر از یک متر مکعب در ثانیه) مبادرت به احداث سدهلی سبک فلزی یا چوبی میکند که با این عمل خاک های شسته شده ی دامنه ها ئ آبراهه ها را حفظ کرده و با رطوبت و خاک حاصله پشت سدها را بوته کاری و درخت کاری نماید.در آبراهه های کوچکتر میتوان از تله خاکی(پشته خاکی)برای این منظور استفاده کرد.از موارد دیگر آبخیزداری انحراف سیل برگردان ونیز سد انحرافی است که با این روش از دیوارهای بتن آرمه و یا سنگی . سنگی ملاتی و یا خاکی با محاسبات دقیق می توان سیل را به مناطق دیگری که در مسیر آن زمین های زراعتی و باغات و منازل مسکونی نباشد هدایت کرد.
پخش سیلاب نیز یکی از کارهای مهم آبخیزداری است.در زمان وقوع سیل به سطح زمین های هموار هدایت می شود در نتیجه از طرفی سفره های زیر زمینی تغذیه شده و از طرف دیگر با بالا رفتن رطوبت نسبی خاک و ته نشینی رسوبات سیل زمین جهت کشت غلات و حبوبات ویا یونجه و شبدر و امثال آن اماده می شود.
نگرش جامع گرا و نظام مند آبخیزداری در بعد وسیع آن با رویکرد به تمامی جنبه ها می تواند به تعادل در امر توسعه و رشد در یک جامعه بیانجامد چرا که در تعریف کلی آبخیزداری می توان همه جنبه های زیست بوم کره ی زمین را تبیین نمود.
در حال حاضر اکثر حوضه های آبخیز کشورمان به انحاء مختلف دچار تخریب و فرسایش است بطوری که طی سه دهه ی اخیر فرسایش آبی روندی به شدت افزایشی داشته و تقریبا" ۳تا۳.۵ برابر شده است .گفتنی است میزان فرسایش در سال ۱۳۵۰ در۱۲۵ میلیون هکتار از حوضه های آبخیز کشور حدود ۱ میلیارد تن براورد شده است.این رقم ۱۰ سال بعد یعنی سال ۱۳۶۰ بر مبنای نقشه وضع موجود فرسایش خاک در ایران که توسط فائو یونپ و یونسکو تهیه گردید معادل ۱.۵ میلیارد تن بوده است.بر اساس نتایج حاصل از اندازه گیری رسوب ۲۰ ساله مربوط به ۱۲۰ ایستگاه رسوب سنجی در ۲۴ حوضه ی آبخیز کشور و تعمیم آن به کل کشور در سال ۱۳۷۳ مقدار ان ۳۱۲۵ میلیارد تن براورد شده است.از طرف دیگر بنا به پیش بینی سازمان ملل متحد تا سال۲۰۲۵ میلادی نام ایران در سیاهه ی کشورهایی که دچار کمبود آب می شود به این ترتیب علاوه بر بحران افزایش جمعیت میزان تخلیه ی غیر مجاز به وسیله ی چاه های عمیق که توازن و تعادل اب های زیر زمینی را بر هم زده است باید عمیقا" مورد توجه دست اندرکاران و برنامه ریزان مربوطه قرار گیرد.این واقعیت باید تعیین شود که نرخ مجاز برداشت از منابع اب را استعداد طبیعی منطقه در تغذیه ی آبخوان تعیین می کند و نه نیاز بشر به آب.
از این رو اجرای پروژه های وسیع آبخیزداری و حفاظت خاک از مهمترین اقداماتی است که می تواند ضمن کاهش خسارت سیل و فرسایش تغذیه ی ابخوان ها و تولید مواد غذای را برای سال های آینده تضمین نماید اما به لحاظ گستردگی زیاد این برنامه ها فعالیت سازمان های دولتی باید روی آموزش آبخیز نشینان و جلب مشارکت انها در انجام اینگونه برنامه ها باشد بنابراین جهت حفظ و احیای آبخیزها در ایران باید تشکل های مشارکتی عشایری و روستایی برای ساکنین آبخیزها پیشنهاد شود و در راستای رهیافت مشارکتی نیروی عظیم انان در حفظ و احیای ابخیزها به کار گرفته شود.
سطح مراتع ایران به هکتار
| نوع مرتع | سطح خارج از شمال | سطح شمال | جمع | درصد |
| مراتع متراکم | ۶۳۴۵۹۲۳ | ۵۹۰۸۷۰ | ۶۹۳۶۷۹۳ | ۸/۱ |
| مراتع نیمه متراکم | ۲۰۶۹۴۳۴۷ | ۱۸۹۳۱۲۹ | ۲۲۵۸۷۴۷۶ | ۲۶/۲ |
| مراتع کم تراکم | ۵۶۰۵۹۵۶۰ | ۵۲۰۱۱۰ | ۵۶۵۷۹۶۷۰ | ۶۵/۷ |
| جمع | ۸۳۰۹۹۸۳۱ | ۳۰۰۴۱۰۹ | ۸۶۱۰۳۹۴۰ | ۱۰۰ |
مراتع ایران
مراتع ایران از نظر زمان بهره برداری به دو گروه عمده زیر تقسیم می شوند:
۱.مراتع ییلاقی(مراتع بهاره وتابستان چر):
این مراتع بیشتر در ارتفاعات ومناطق سردسیر قرار داشته و فصل رویش گیاهان در این مناطق فصل گرم می باشد.این مراتع عمدتا در فصل بهار و تابستان مورد بهره برداری قرار می گیرند.سطح این مراتع حدودا ۲۳ میلیون هکتار میباشد که ۶/۲۱ میلیون تن علوفه خشک قابل بهره برداری دارند.
۲.مراتع قشلاقی(مراتع پاییز و زمستان چر):
این مرتع بیشتر در مناطق کم ارتفاع و گرمسیر قرار داشته و عمدتا در فصول سرد سال یعنی پاییز و زمستان مورد چرای دام قرار میگیرند.وسعت این مراتع حدود ۶۷ میلین هکتار برآورد می شود که علوفه خشک قابل حصول آنها ۴/۴۹ میلیون تن می باشد.
در حد فاصل مراتع ییلاقی و قشلاقی مراتع میان بند قرار دارند.این مراتع معمولا در دو نوبت از سال(هنگام عزیمت و مراجعت از ییلاق به قشلاق)مورد تعلیف قرار می گیرند.مساحت این مراتع بین مراتع قشلاقی وییلاق تقسیم شده است.
مراتع و برنامه توسعه چهارم
با توجه به نقش غیر قابل انکار مراتع در توسعه ی پایدار و تامین امنیت غذایی و همچنین حفظ آب و خاک در برنامه چهارم توسعه نیز برای حفاظت ارتقا و احیای مراتع کشور برنامه ریزی هایی صورت گرفته است که مهمترین اهداف کیفی آن به شرح زیر است:
-حفظ احیا اصلاح توسعه و بهره برداری پایدار از تولید علوفه و خدمات اکولوژیک و زیست محیطی مراتع کشور.
-بهبود شاخص های اساسی پایداری اکولوژیک به ویژه ظرفیت وضعیت و گرایسش مراتع کشور.
-ایجاد تعادل بین تعداد دام و ظرفیت مراتع و تعداد مرتعدار.
-ایجاد زمینه ی لازم جهت ورود دانش و سرمایه به عرصه های مرتعی.
-هماهنگ و هدفمند سازی اقدامات حمایتی هدایتی و قانونی دستگاههای درون و برون وزارتی در سه بخش مرتع دام و علوفه.
-ارتقای توان مهارتی فنی مدیریتی و مالی مرتعداران.
-تمرکز توان حمایتی هدایتی و قانونی جهت دست یابی به واحدهای بهره برداری اقتصادی در عرصه های مرتعی.
-استفاده چند منظوره معقول و پایدار از همه پتانسیل های منابع پایه.
- توسعه و تعمیق مبانی تقویت مشارکت همه جانبه مرتعداران در مدیریت مراتع کشور.
مراتع ایران یکی از مهم ترین وبا ارزش ترین منابع ملی کشور می باشد که بهره بردار ی صحیح توام با عملیات اصلاح و احیا آنها میتواند نقش اساسی در جهت حفظ آب وخاک و تامین نیاز مندی های کشور در زمینه ی فراورده های پروتینی داشته باشد.
پروتین ماده ای است که در سلامت وبقا انسان موثر است ودر بین پروتین ها نوع حیوانی آن دارای مزیتی خاص ومنحصر به فرد است که خود از منابع گیاهی تامین میگردد.درحال حاضر مهمترین عامل محدود کننده ی تولید در دامپروری تغذیه وتامین غذای کافی مناسب برای دام می باشد.با توجه به نیاز روز افزون کشور به فراورده های دامی و بی نیاز شدن از واردات آنها طبیعی است که بایستی تولیدات دامی با میزان مصزف داخلی کشور و یا افزایش آنها در سالهای آینده تناسب داشته باشد. بدین منظور علاوه بر احیای مراتع وافزایش سطح زیر کشت و بازدده نباتات علوفه ای لازم است از پس مانده های زراعی وضایعات کارخانجات محصولات غذایی به نحو مطلوب در تغذیه دام استفاده نمود.مسلما هزینه های تولید فراورده های دامی زمانی به حداقل می رسد که دام قسمتی از سال را از رستنی های مراتع طبیعی تغذیه نماید.هر چه سطح ککاشت گیاهان علوفه ای بیشتر شود و چراگاههای احداثی گسترش یابند هزینه تولید فراورده های دامی نیز افزایش خواهد یافت وتنهاراه کاهش دادن آنها استفاده از مراتع طبیعی خواهد بود.
اکنون هم هر اندازه کشاورزی نوین پیشرفت کند و وسایل وتکنیک های جدید عرضه گردد. باز برای پایین آوردن هزینه تولید بهره برداری از مراتع طبیعی لازم ومقرون به صرفه خواهد بود.زیرا کاشت گیاهان علوفه ای در همه جا به علت محدودیت آب وخاکامکان پذیر نمی باشد.به طور معمول وقتی صحبت از مرتع می شود فقط جنبه ی تولید علوفه آن به نظر می آید در حالی که جنبه ی حفاظت آب و خاک این منبع خدادادی اهمیتی به مراتب بیشتر از تولی علوفه دارد و متاسفانه به حساب گرفته نمی شود.
بروز سیلابهای سهمگین سال های اخیر و اعداد و ارقام نجومی مربوط به فرسایش خاک در این کشور بر کسی پوشیده نیست ولی این بلایا اغلب در مناطقی فراوان تر هستند که پوشش مرتعی آن ازبین رفته و یا تخریب شده است.برای روشن شدن مطلب چنان چه گردش آب در یک منطقه ی نیمه مرطوب با پوشش گیاهی بوته ای را در نظر بگیریم خواهیم دید نزولات اسمانی در این مناطق قبل از تماس مستقیم با سطح خاک با شاخ و برگ پوشش گیاهی برخورد نموده و قسمت اعظم انرژی جنبشی خود را که عامل اصلی تخریب ذرات خاک می باشد از دست می دهد در نتیجه نتنها بارندگی های ملایم و کم دوام بلکه بارندگی های شدید طولانی نیز آن اثر تخریبی مناطق بدون پوشش گیاهی را ندارند.در اینگونه مناطق قسمتی از نزولات توسط شاخ و برگ پوشش گیاهی که کم و بیش متراکم نگه داشته شده و قبل از رسیدن به سطح خاک حالت بخار به هوا بر می گردد .حدود ۲۰تا۲۵درصد نزولات بسته به تراکم پوشش گیاهی و خصوصیات فیزیکی خاک در سطح زمین جاری شده و به صورت روان آب از محیط خارج می گردد و بقیه هم در خاک نفوذ می کند.
حال چنان چه منطقه دارای پوشش گیاهی فقیر باشد تراکم پوشش گیاهی در این مناطق به خصوص در فصل زمستان بسیار کم است.کمبود هوموس موجب ناپایدارب خاک گردیده و در نتیجه باعث فشردگی و کاهش درجه ی نفوذ پذیری خاک می گردد.نزولات آسمانی با هر شدت و حالتی که باشد تمام و یا قسمت اعظم آن به سطح خاک می رسد.در بسیاری از مناطق پس از برخورد اولین قطرات باران به خاک نرم آن مناطق لایه ی نفوذ ناپذیری در سطح خاک به وجود می اید و در نتیجه قسمت اعظم نزولات در سطح خاک جاری شده و به صورت سیل از محیط خارج می گردد.